Johann Heinrich Füssli – malarz koszmarny
Johann Heinrich Fussli, znany również jako Henry Fuseli, był szwajcarskim malarzem, urodzonym 7 lutego 1741 roku w Zurychu. Był drugim z osiemnaściorga dzieci, pejzażysty i portrecisty Johanna Caspara Fussli. Ojciec wiązał przyszłość syna z kościołem, dlatego też bardzo zależało mu na jego starannej edukacji. Posłał go do Caroline College of Zurich, gdzie Johann Heinrich zdobył doskonałe, klasyczne wykształcenie. Bardzo dobrze znał literaturę, nie tylko powszechną, ale także różne mitologie, zwłaszcza germańską. W szkole jego przyjacielem był Johann Kaspar Lavater, pisarz i filozof. Znajomość ta zmusiła Henry'ego Fuseli do opuszczenia Szwajcarii. Otóż, wraz z Lavaterem udało im się odkryć i nagłośnić oszustwo pewnego wysoko postawionego sędziego. Bogata rodzina szukała zemsty, więc Fussli opuścił Zurich w obawach przed niesprawiedliwymi konsekwencjami swego czynu, unikając jednocześnie zamknięcia za murami klasztoru.
Szekspir i Milton
W 1765 roku Johann Fussli trafił pierwszy raz do Anglii, zaś w 1770 roku wyruszył do Włoch, aby rozwijać swój talent malarski. Spędził tam bez mała 8 lat, studiując dzieła włoskich mistrzów malarstwa, rzeźby i architektury. Po powrocie do Londynu w 1779 roku, od razu otrzymał propozycję współpracy od Aldermana Boydell'a, który realizował swój wielki projekt Galerii Szekspirowskiej (Shakespeare Gallery). Henry Fuseli doskonale znał dzieła Szekspira, dlatego była to dla niego propozycja, której nie mógł odrzucić. Dzieła szwajcarskiego malarza, nawiązujące do utworów najpopularniejszego angielskiego dramaturga to m.in. „Płomienna Lady Makbet”, a także angielskie tytuły „Macbeth consulting the Vision of the Armed Head”, „Romeo stabs Paris at the bier of Juliet”, „Lady Macbeth Seizing the Daggers”, „Puck, or Robin Goodfellow”. Oprócz Szekspira, Johann Fussli był także autorem cyklu 47 obrazów, które zostały wykorzystane jako ilustracje do XVIII-wiecznego wydania poematu „Raj utracony” („Paradise Lost”) angielskiego poety i pisarza, Johna Miltona.
Feeryczny romantyk
Wśród wielu szekspirowskich płócien Fussli, znajdziemy jedno, które jest sztandarowym dziełem nurtu zwanego po angielsku „fairy painting” (ang. fairy – wróżka). Głównymi tematami obrazów należących do tej grupy są fantastyczne wizje wróżek i baśniowych stworzeń, zaczerpniętych z literatury wiktoriańskiej. Henry Fuseli w 1790 roku stworzył obraz „Tytania i Spodek”, który uznawany jest za jeden z pilotażowych obrazów wiktoriańskiego, magicznego nurtu. Tematykę dzieła zaczerpnął z szekspirowskiej komedii „Sen nocy letniej”. Obraz emanuje tajemnicą, magią, ale w swoim wyrazie jest nieco niepokojący i diaboliczny. Postacie nie są kolorowymi, dobrymi wróżkami. Mamy wrażenie, że noszą na sobie zagadkową, londyńską mgłę i mrok. Postaci, zwrócone w stronę widza, mają nieco złośliwe twarze, choć w ostatecznym wyrazie zachwycają pięknem ciał. Patrząc na to dzieło, mamy wrażenie, że jesteśmy obserwatorami szekspirowskiego spektaklu. Ten obraz olejny emanuje światłem teatralnych ramp. Scenicznego wyrazu dodaje bardzo ciemne tło, które pozwala skupić uwagę obserwatora na „aktorach” tego płótna. To dzieło przepełnione magią, fantastyką, tajemnicą i niepokojem. To typowe dla obrazów epoki romantyzmu, której jednym z prekursorów w malarstwie, był właśnie Henry Fuseli.
Koszmary Fussli'ego
Najbardziej znanym dziełem, jakie stworzył Fussli była „Zmora” (zamiennie "Nocna mara", "Koszmar nocny"). Ten obraz olejny, pojawiający się w szkolnych podręcznikach, jako przykład motywów onirycznych w malarstwie romantycznym, jest obrazem, który zafascynował wielu późniejszych malarzy i pisarzy. Znawcy literatury twierdzą, że był on inspiracją dla Mary Shelley, która stworzyła pierwszą powieść, będąca zapowiedzią gatunku science-fiction w literaturze. Mowa oczywiście o „Frankensteinie”. Angielski poeta Edgar Allan Poe w swojej noweli „Zagłada Domu Usherów” bezpośrednio nawiązuje do tego obrazu. Henry Fuseli i jego „Koszmar nocny” przedstawia śpiącą kobietę o typowo neoklasycznych kształtach. Jej bezwładne, pogrążone w śnie ciało spoczywa na łożu w ciemnej alkowie. Niepokojące jest jednak to, że nie jest ona jedyną postacią tego dzieła. Na okrytej półprzezroczystą koszulą piersi siedzi bowiem stworzenie, o, przypominającej ludzką, fizjonomii, jednak ewidentnie do ludzkiego świata nie należące. To zmora, która według legend nawiedzała w nocy ludzi, siadała im na piersi, pozbawiając ich oddechu. To spotykane zjawisko, jednak obecnie ma ono swoją medyczną nazwę „bezdechu sennego”. Ta wiedza jednak nie była dostępna w XVIII wieku. Stąd próba wytłumaczenia sobie tej nocnej przypadłości jako działanie nadnaturalnych sił. Wróćmy jednak do obrazu Fuseli. Wątpliwej urody stworzenie wpatruje się śmiało w oczy widza. Wzbudza to strach i niepokój, jednak nie jest jedynym upiornym elementem płótna. Zza purpurowej kotary bowiem wychyla się upiorny łeb konia z przerażająco wyłupiastymi oczami. Jasne ciało pogrążonej w śnie kobiety kontrastuje z mrokiem i grozą sennych mar. Na tym płótnie doskonale widać cechy malarstwa romantycznego, które miało łączyć świat fantastyczny z realnym, ukazując przenikanie się tych dwóch sfer ludzkiego życia. Sen i jawa, ciemność i jasność, życie i śmierć – malarstwo romantyczne to kontrasty, które Fussli rewelacyjnie zamknął w ramach tego obrazu. Oryginalna „Zmora” lub inaczej „Nocna mara” („The Nightmare”) Fuseli znajduje się w Detroit Institute of Arts w Stanach Zjednoczonych. Późniejsza wersja znajduje się w Muzeum Goethego we Frankfurcie nad Menem.
Henry Fuseli zmarł 16 kwietnia 1825 roku w Putnej, obecnej dzielnicy Londynu, pozostawiając po sobie schedę, z której śmiało czerpali późniejsi artyści.
Źródło obrazu "The Nightmare" Fuseli: https://pl.wikipedia.org/wiki/Nocna_mara_(obraz_Johanna_F%C3%BCssliego)#/media/Plik:John_Henry_Fuseli_-_The_Nightmare.jpg